Recenzja: Pierwsze polskie wydanie “Istoty religii chrześcijańskiej” Jana Kalwina
Istota religii chrześcijańskiej (łac. Institutio Christianae religionis) to opus magnum genewskiego reformatora Jana Kalwina. Książka ta rozwijała się przez całe życie Kalwina, rozrastając się i zmieniając wraz z każdym kolejnym wydaniem. Pierwsze wydanie, które ukazało się w 1536, było ledwie broszurą składającą się z sześciu rozdziałów, gdzie reformator omawiał podstawy nauki chrześcijańskiej (dekalog, Symbol apostolski, Modlitwę Pańską i sakramenty) oraz wchodził w polemikę z katolicyzmem. Jednak wraz z kolejnymi wydaniami po łacinie (1539, 1543, 1550, 1559) oraz odpowiadającymi im francuskimi przekładami (1541, 1545, 1551, 1560) dzieło znacznie się wydłużyło. Za wersję ostateczną należy uznać wydanie łacińskie z 1559 roku, którego przekład wydany przez Towarzystwo Upowszechniania Myśli Reformowanej „Horn” (a dokładniej przekład pierwszej księgi tegoż wydania) jest przedmiotem niniejszej recenzji.
Niewątpliwie ukazanie się w końcu dłuższej części Institutio jest doniosłym wydarzeniem. Dotychczas dostępne były po polsku jedynie wątłe wyimki z tego dzieła. Pokazuje to niestety przygnębiający stan protestanckiej literatury teologicznej po polsku. Istota religii chrześcijańskiej należy ponad wszelką wątpliwość do kanonu najważniejszych dzieł teologii protestanckiej i trudno byłoby przecenić jej wpływ na historię chrześcijaństwa. Zgodnie z zamiarem Kalwina książka ta miała służyć jako pomoc w lekturze Pisma. Reformator wykłada w niej zasadniczy szkielet biblijnej doktryny, tak jak ją rozumie, który ma być jakby mapą dla czytelników Pisma Świętego. Ma ona także odciążyć jego komentarze biblijne z wykładu o naturze bardziej dogmatycznej aniżeli egzegetycznej1. Powstałe w ten sposób dzieło można uznać za jedną z pierwszych protestanckich teologii systematycznych.
Wypada także napisać kilka słów o tytule dzieła – institutio bywa różnie tłumaczone na język polski. Spotkać się można z oddawaniem tytułu książki jako Nauka religii chrześcijańskiej bądź Ustanowienie religii chrześcijańskiej. Wydawca zdecydował się przyjąć taki przekład, jak sam wyjaśnia, za radą dra Rafała Leszczyńskiego2.
Pierwsza księga Istoty religii chrześcijańskiej
Istota religii chrześcijańskiej Kalwina w swoim ostatecznym kształcie, który przybrała w wydaniu z 1559 roku, jest podzielona na cztery księgi. Traktują one odpowiednio o: (1) Poznaniu Boga jako Stwórcy, (2) Poznaniu Boga jako Odkupiciela w Chrystusie, (3) Sposobie na jaki przyjmujemy łaskę Chrystusa oraz (4) Zewnętrznych środkach i pomocach, poprzez które Bóg zaprasza nas do społeczności Chrystusa. Podział ten odzwierciedla istotne rozróżnienie teologiczne pomiędzy relacją, jaką człowiek miał z Bogiem jako swoim stwórcą przed upadkiem oraz relację, którą upadła ludzkość może mieć z Bogiem jako swoim odkupicielem. Poznanie Boga jako stwórcy jest wyjaśnione w księdze pierwszej, pozostałe trzy księgi objaśniają, jak Bóg daje się poznać upadłym ludziom.
Wydana niedawno po polsku księga pierwsza zaczyna się od słynnego rozdziału o poznaniu Boga i samych siebie. Kalwin dowodzi tam, że poznanie Boga jest nierozerwalnie powiązane z wiedzą o nas samych. Nie możemy naprawdę poznać Boga, jeżeli wpierw nie docenimy należycie naszej niedoli jako grzesznych ludzi, ale też nie uznamy należycie naszej kondycji, jeżeli wpierw nie zrozumiemy Bożej świętości. Jedna wiedza nie może w praktyce istnieć bez drugiej, jednak wykład teologii musi mieć jakiś porządek, toteż Kalwin zamierza najpierw omówić naturę Boga, a dopiero potem naszą grzeszną kondycję.
Pierwsze pięć rozdziałów Istoty religii chrześcijańskiej wprowadza czytelnika w zagadnienie poznania Boga. Warto zwrócić szczególnie uwagę na rozdział trzeci, gdzie Kalwin dowodzi, że każdy człowiek ma wrodzone poczucie istnienia Boga (sensus divinitatis) oraz piąty, w którym reformator omawia rozmaite sposoby, na jakie dzieła stworzenia i opatrzności świadczą o Bogu. Kalwin utrzymuje, że chociaż objawienie Boga dane nam za pośrednictwem stworzenia jest dostateczne, byśmy nie mieli wytłumaczenia dla naszej niewiary (por. Rz 1,19-21), to z powodu upadku nie jesteśmy zdolni do należytego uznania i uwielbienia Boga w oparciu o to objawienie.
To z kolei prowadzi reformatora do podtrzymania niezbędności Pisma Świętego jako szczególnego objawienia danego upadłej ludzkości (rozdział 6). W rozdziale 7 Kalwin dowodzi, że wbrew argumentom katolików autorytet Pisma Świętego nie pochodzi od Kościoła, ale to raczej Pismo jest fundamentem, na którym zbudowany jest Kościół. Reformator przekonuje dalej, że chociaż racjonalne argumenty mogą być pomocne w uznaniu autorytetu Pisma (omawia takowe w rozdziale 8), to jednak ostatecznie nasze zaufanie do Słowa Bożego pochodzi od Ducha Świętego. Wreszcie w rozdziale 9 Kalwin kieruje ostrze krytyki przeciw tym, którzy przedkładają prywatne objawienia ponad Pismo jako środek poznania Boga.
Kolejne rozdziały omawiają doktrynę Boga (10-13). Kalwin potępia bałwochwalstwo oraz wyjaśnia naukę o Trójcy Świętej. Dalej następuje wykład doktryny stworzenia, który w szczególności skupia się na aniołach i demonach (14) oraz na człowieku jako stworzonym na obraz Boży (15). Wreszcie ostatnie trzy rozdziały tej księgi (16-18) traktują o Bożej opatrzności i panowaniu nad historią.
Księga pierwsza wprowadza szereg wątków, które są charakterystyczne i ważne w myśli Kalwina. Warto tu podkreślić protestancki prymat Pisma Świętego jako nadrzędnego autorytetu, który jest zarówno ponad tradycją, jak i ludzkim doświadczeniem lub przeżyciem religijnym. Ważną rolę odgrywa też doktryna opatrzności. Kalwin zgodnie z klasyczną myślą chrześcijańską zaprzecza, jakoby Bóg mógł być autorem zła, ale jednocześnie utrzymuje, że Pan potrafi posługiwać się dla swoich celów nawet nikczemnymi uczynkami złych ludzi. Godnymi uwagi wątkami są także potępienie bałwochwalstwa oraz wprowadzone przez Kalwina pojęcie sensus divinitatis.
O wydaniu Towarzystwa „Horn”
Nakładem Towarzystwa „Horn” ukazała się księga pierwsza – z czterech – Istoty religii chrześcijańskiej. Wraz z indeksami, wstępami i innymi dodatkami książka mieści się na 411 stronach i została wydana w twardej oprawie z ekoskóry oraz w formie ebooka. Głównym tłumaczem jest dr Janusz Kucharczyk – filozof, filolog klasyczny, wykładowca Wyższego Baptystycznego Seminarium Teologicznego oraz Uniwersytetu Śląskiego. Część dzieła zostala także przetłumaczone przez dra Rafała Leszczyńskiego, Piotra Wietrzykowskiego oraz Przemysława Golę (List do króla) i Alinę Lotz (fragmenty wersji francuskiej różniące się od łacińskiej). Jak zapewnia wydawca, w planach jest wydanie kolejnych ksiąg, które są już przetłumaczone i trwają obecnie prace korektorskie.
Poza przedmową samego Kalwina do czytelnika oraz jego listem dedykującym Istotę religii chrześcijańskiej królowi Francji, główny tekst poprzedzony jest także trzema artykułami wstępnymi omawiającymi relacje reformatora z Rzeczpospolitą (Rafała Leszczyńskiego), miejsce filozofii w jego dziele (Janusza Kucharczyka) oraz wprowadzający same Institutio (Richarda O’Connela). Do wydania dołączone są także indeksy oraz wypisy z literatury, do której nawiązuje reformator.
Szacunek budzi ogrom pracy włożony w to wydanie przez tłumaczy i wydawcę. Istota religii chrześcijańskiej została wydana dość starannie i estetycznie. Bogaty aparat przypisów z pewnością będzie pomocą dla czytelników. Niestety nie są one wolne od błędów – przypis na s. 51 mylnie identyfikuje adresata listu dedykacyjnego jako króla Franciszka II (ur. w 1544 r.). List, który został dołączony już do pierwszego wydania w 1536 r., był w istocie zaadresowany do króla Franciszka I3. Należy też wspomnieć, że niektóre decyzje wydawcy wydają się nietrafione. Moje wątpliwości budzi na przykład zwyczaj oznaczania słów, które nie mają swoich odpowiedników w tekście oryginalnym, za pomocą nawiasów kwadratowych. Dla każdego, kto miał jakąś styczność z pracą tłumacza, jest oczywiste, że nie sposób oddać oryginał w języku docelowym tak, aby każde słowo powstałego tekstu miało konkretny odpowiednik w tekście źródłowym. Wyróżnianie takich słów jest zbędne i, w mojej opinii, zaburza spójność powstałego tekstu oraz płynność czytania.
Uwagi końcowe
Publikacja Towarzystwa „Horn” ma charakter pionierski i należy wyrazić radość, że w końcu dłuższy fragment dzieła Kalwina jest dostępny po polsku. Miejmy nadzieję, że niebawem ukażą się także kolejne księgi. Pozycja ta jest niewątpliwie obowiązkową lekturą dla każdego, kto w poważny sposób interesuje się teologią protestancką – zwłaszcza zaś konfesji wywodzących się bezpośrednio lub pośrednio z reformacji szwajcarskiej. Jest to jedna z tych nielicznych książek, które pozostają ważne i czytane nawet całe stulecia po napisaniu. Wciąż też, pomimo upływu wieków, teologia Kalwina pozostaje inspirująca i poruszająca. Chociaż nie ulega wątpliwości, że pewne wątki musiałyby dziś zostać przedstawione inaczej – na przykład sekularyzacja i rozpowszechnienie się ateizmu zapewne domagałyby się przemyślenia na nowo tej części argumentacji, która zakłada powszechność wiary w Boga – to na ogół słowa Kalwina nie tracą na aktualności. Nie pozostaje mi więc nic innego, jak zaapelować do czytelników naszej strony, by zapoznali się z dziełem reformatora!
Recenzowana książka: J. Kalwin, Istota religii chrześcijańskiej, Świętochłowice 2020.
