Byty duchowe w listach Pawła #4: Zwierzchności i władze

W ośmiu miejscach w listach Pawła pojawiają się zestawy określeń bytów duchowych, które w literaturze zwykło się zbiorczo określać mianem „zwierzchności i władz” lub „potęg”. Niniejszy artykuł najpierw przyjrzy się znaczeniu każdego z terminów używanych przez Pawła na określenie tych istot, by następnie przeanalizować fragmenty, w których apostoł o tych istotach mówi; w końcu przyjdzie kolej na to, by podjąć próbę odpowiedzi na pytanie o tożsamość „potęg”, przede wszystkim w kontekście Starego Testamentu.

Chóry anielskie?

Pierwszy termin pada w Ef 6:12: duchowe [siły] zła¹ (pneumatika tes ponerias, πνευματικὰ τῆς πονηρίας). Jest on najbardziej ogólny i nie opisuje oddzielnej kategorii kosmicznych potęg, lecz odnosi się do wszystkich klas duchów wrogich człowiekowi².

Kolejne określenie, występujące w Rz 8:38, 1Kor 15:24 i Ef 1:21, 3:10, to moce (dynameis, δυνάμεις). Występuje ono w literaturze międzytestamentowej na określenie rozmaitych potęg duchowych we wszechświecie³; np. w 1 Księdze Henocha 40:9 Gabriel jest określony jako ten, który przewodniczy wszelkim mocom⁴, zaś w 61:10 pojawiają się aniołowie mocy⁵.

Następny w kolejności alfabetycznej jest termin rządcy świata tej ciemności (kosmokratores tou skotous toutou, κοσμοκράτορες τοῦ σκότους τούτου). Podobnie jak duchowe [siły] zła, pojawia się u Pawła tylko raz, w Ef 6:12, i również stanowi dość ogólną kategorię; w literaturze greckiej słowo kosmokratores jest używane na określenie bogów, ziemskich władców oraz ciał niebieskich, zaś w żydowskiej literaturze apokryficznej pojawia się tylko raz (w Septuagincie nie występuje w ogóle), w Testamencie Salomona 8:1, we frazie niemal identycznej jak u Pawła – rządcy świata ciemności (kosmokratores tou skotous, κοσμοκράτορες τοῦ σκότους); owi rządcy świata są tam przywołanymi przez Salomona duchami siedmiu planet⁶.

Dwa razy, w Ef 1:21 i Kol 1:16, pojawia się u Pawła termin rządy (kyriotetes, κυριότητες, w wykorzystywanym przeze mnie przekładzie za pierwszym razem oddany za pomocą słowa panowania). Słowo to nie pojawia się ani razu w Septuagincie, zaś w literaturze apokryficznej występuje bardzo rzadko⁷; jego przykład można odnaleźć w 1 Księdze Henocha 61:10, gdzie mowa jest o aniołach rządów (lub: księstw)⁸.

Tylko raz Paweł wspomina o tronach, w Kol 1:16. Podobnie jak rządy, trony jako byty duchowe nie pojawiają się w Septuagincie, trudno jest też znaleźć wzmianki o nich w pismach okresu międzytestamentowego, a tam, gdzie się już pojawiają, na przykład w Testamencie Lewiego 3:8 (gdzie wraz z mocami oddają Bogu chwałę w jednym z siedmiu niebios), nie jest pewne, czy nie znaleźli się w danym miejscu za sprawą późniejszego chrześcijańskiego redaktora⁹.

Ostatnie dwa określenia, władze i zwierzchności (archai kai eksousiai, ἀρχαὶ καὶ ἐξουσίαι), posłużyły jako tytuł niniejszego artykułu, ponieważ są najczęściej używanymi terminami przez Pawła, a przy tym zawsze występują razem, jako para (1Kor 15:24; Ef 1:21, 3:10, 6:12; Kol 1:16, 2:10.15); wyjątkiem jest Rz 8:38, gdzie występują tylko władze. Termin archai, podobnie jak większość wymienionych powyżej, rzadko pojawia się w apokryfach, a duża część tych, w których się pojawia, może być młodsza niż listy Pawła¹⁰. Co do eksousiai, w ogóle próżno szukać użycia tego terminu w odniesieniu do bytów duchowych w literaturze przednowotestamentowej¹¹. Biblista Ronn Johnson stawia jednak tezę, że Paweł zaczerpnął obydwa terminy z Dn 7:26-27, rozumiejąc ten fragment jako odnoszący się nie tylko do ziemskich potęg wrogich Bogu, ale również do stojących za nimi potęg niebieskich¹². Zasługującym na uwagę przykładem użycia słowa eksousia jest Rz 13:3, gdzie pojawia się ono jako równoważnik terminu archontes (ἄρχοντες), zbliżonego do archai (obydwa słowa – eksousia i archontes, odnoszą się tam do ziemskich władz). Ma się wrażenie, że Paweł nie czyni tu wyraźnego rozróżnienia między dwoma terminami, i dokładnie takie samo wrażenie można odnieść, przyglądając się każdemu wersetowi, który wymienia poszczególne klasy „potęg”. Nawet jeśli można by opisać to, czym się od siebie różnią, Pawła te różnice zupełnie nie interesują. Używa słów „moce”, „rządy”, „trony”, „władze” i „zwierzchności” tak, jakby były niemal synonimami; wszystkie należą do kategorii „duchowych sił zła” i „rządców świata tej ciemności”. Dlatego też od tego momentu będą one traktowane w niniejszym tekście jako jedna grupa bytów, nie zaś – jak to się czasem działo w historii teologii chrześcijańskiej – rozmaite „chóry anielskie” (służące Bogu lub upadłe).

Zwierzchnik zwierzchności i Władca władz

Warto teraz przyjrzeć się poszczególnym fragmentom listów Pawła, w których te byty się pojawiają. Pierwszym interesującym nas fragmentem jest Kol 1:16-17: …w Nim [Chrystusie] zostało stworzone wszystko, co jest w niebie i na ziemi, rzeczy widzialne i niewidzialne, czy to trony, czy rządy, czy zwierzchności, czy władze; wszystko zostało stworzone przez Niego i dla Niego. On sam jest przed wszystkim i w Nim wszystko współistnieje… To musi być punkt wyjścia dla omawiania Pawłowych zwierzchności i władz. Są one bytami stworzonymi, powołanymi do istnienia w Chrystusie, przez Niego i dla Niego. Między nimi a Nim jest przepaść dzieląca Stwórcę od stworzenia. Zwierzchności i władze nie są wieczne ani suwerenne; wszystkie podporządkowane są Chrystusowi. To, że zostały one stworzone dla Niego, sugeruje, że te, które się spośród nich zbuntowały (być może wszystkie?), nie były złe od początku swojego istnienia, lecz że w jakimś momencie nastąpił ich bunt. Władza Chrystusa nad wszelkimi bytami duchowymi jest raz jeszcze podkreślona przez Pawła w Kol 2:10: W Nim też dostąpiliście napełnienia, w Tym, który jest głową wszelkiej zwierzchności i władzy. To, że Chrystus jest ich głową, znaczy zarówno to, że tylko od Niego zależy, co będą mogły uczynić, a co pozostanie poza zasięgiem ich możliwości, jak i to, że jest On źródłem ich istnienia¹³.

Co więcej, Chrystus jest Panem zwierzchności i władz nie tylko przez to, że jest ich Stwórcą, lecz również dzięki temu, że odniósł nad nimi zwycięstwo na krzyżu. W Kol 2:14-15 Paweł mówi: On wymazał obciążającą nas listę długów, usunął ją, gdy przygwoździł [ją] do krzyża. Dzięki niemu rozbroił zwierzchności i władze, śmiało je obnażył i powlókł w triumfalnym pochodzie. Dzięki temu, że przez swoją przelaną na krzyżu krew Jezus umorzył ciążący na nas dług, odebrał władzom i zwierzchnościom prawo do rządzenia ludzkością. Apostoł pisze, że dzięki krzyżowi Chrystus rozbroił zwierzchności. Słowo to dosłownie oznacza „rozebrał”¹⁴; co ciekawe, spokrewniony z nim czasownik występuje zarówno u Mateusza, jak i u Marka, w opisie męki Jezusa, gdy jest mowa o tym, że żołnierze rzymscy, by Go ośmieszyć, obnażyli Go z Jego szat i ubrali w szkarłatny płaszcz. Można by więc powiedzieć, że dzięki temu, że Chrystus pozwolił się ośmieszyć i obnażyć, mógł dzięki temu obnażyć (tj. rozbroić) zwierzchności i władze. Drugie sformułowanie użyte przez Pawła brzmi: śmiało je obnażył. Czasownik, którym się posłużył, występuje w Nowym Testamencie również w Mt 1:19, gdzie jest mowa o tym, że Józef chciał się rozwieść z Marią bez rozgłosu, by jej nie zniesławiać. W końcu, dzięki dziełu krzyża Jezus mógł powlec je w triumfalnym pochodzie. Słowa te odwołują się do rzymskiego zwyczaju, w ramach którego powracający z wojny zwycięscy dowódcy wojskowi przejeżdżali przez miasto z wielką pompą, a tuż za nimi, w łańcuchach, wlekli się upokorzeni jeńcy wojenni¹⁵. Jezus, odniósłszy zwycięstwo na polu bitwy, jakim był krzyż, powrócił do Ojca, zmartwychwstały, zwycięski, pełen chwały; Jego wywyższenie oznaczało zarazem poniżenie wszystkich Jego wrogów¹⁶. O absolutnym wywyższeniu Chrystusa ponad wszelki duchowy autorytet – o wywyższeniu, które dokonało się poprzez Jego zmartwychwstanie i wniebowstąpienie – mówi Paweł również w Ef 1:19-22: …jak nadzwyczajna wielkość Jego mocy (…), której dokazał w Chrystusie, gdy Go wzbudził z martwych i posadził po swojej prawicy w okręgach niebieskich ponad wszelką zwierzchnością i władzą, i mocą, i panowaniem, i wszelkim imieniem, które można by wymienić, nie tylko w tym wieku, ale i w nadchodzącym; i wszystko poddał pod Jego stopy, a Jego ustanowił ponad wszystkim Głową Zgromadzenia [tj. Kościoła]…

Kościół: zwiastun i zapowiedź klęski mocy zła

O Kościele w kontekście zwierzchności i władz pisze Paweł w Ef 3:9-11: Taki jest plan tej tajemnicy, która od wieków pozostawała ukryta w Bogu, Stwórcy wszystkiego, aby teraz zwierzchności i władze w [okręgach] naniebnych mogły poznać przez Zgromadzenie [tj. Kościół] różnorodną mądrość Boga, zgodnie z wcześniej ustalonym planem wieków, który wykonał w Chrystusie Jezusie, Panu naszym… Nie starczyłoby tu miejsca, by szczegółowo omówić ogromne bogactwo treści, jakie apostoł zawarł w tych słowach. Różnorodna mądrość Boga, widoczna w realizacji planu tajemnicy od wieków ukrytej w Bogu, objawia się w tym, że przed założeniem świata wybrał On w Chrystusie zarówno Żydów, jak i pogan, do tego, by zostali odkupieni przez Jego krew. Ci odkupieni obecnie tworzą międzyrasową, międzykulturową wspólnotę ludzi złączonych w jednym ciele Chrystusa¹⁷. Samo istnienie Kościoła jest owocem i przypomnieniem zwycięstwa Chrystusa nad zwierzchnościami i władzami; stanowi ono również zapowiedź tego, że porządek, który przywrócił On dzięki swojej śmierci i zmartwychwstaniu, kiedyś ogarnie cały wszechświat, i będzie to oznaczało ostateczną klęskę wszelkich wrogich Mu bytów duchowych¹⁸ (por. Kol 1:20). Idea bytów duchowych poznających Bożą mądrość poprzez obserwowanie Kościoła może przypomnieć czytelnikowi to, co Paweł napisał o sobie i innych apostołach w 1Kor 4:9: Myślę bowiem, że Bóg nas, apostołów, mianował jako ostatnich, jakby na śmierć skazanych, jako że staliśmy się widowiskiem dla świata i aniołów, i ludzi.

O wspomnianej powyżej ostatecznej klęsce zwierzchności i władz apostoł mówi w 1Kor 15:22-26: …w Chrystusie wszyscy zostaną ożywieni. Każdy zaś we własnym porządku: jako pierwszy owoc – Chrystus; potem, w czasie Jego przyjścia, ci, którzy są Chrystusowi, następnie [nastanie] koniec, gdy przekaże królowanie Bogu i Ojcu, gdy usunie wszelką zwierzchność, wszelką władzę i moc. Trzeba bowiem, aby On królował, aż położy wszystkich wrogów pod swoje stopy. A jako ostatni wróg usunięta będzie śmierć. Tak komentuje te słowa biblista Clinton Arnold: Złe zwierzchności i władze (…) znajdą się w decydującym momencie historii, w którym ich tyranii zostanie położony kres. Teraz funkcjonują jak agresywne psy na długiej smyczy. Gdy Chrystus powróci, skróci ich smycz do tego stopnia, że nie będą już w stanie wyrządzać krzywd ani wzbudzać lęku¹⁹.

Walka duchowa

Zwierzchności i władze zostały więc już zwyciężone i upokorzone przez Chrystusa, ale zostaną ostatecznie usunięte dopiero wtedy, gdy powróci On na ziemię. Do tego czasu Kościół żyje jakby w okresie przejściowym, w eschatologicznym napięciu „już i jeszcze nie”; wierzący za doczesnego życia muszą toczyć walkę z pokonanym już przez Chrystusa wrogiem. O tej walce mówi Ef 6:10-13: W końcu, umacniajcie się w Panu i w potędze Jego siły. Przywdziejcie pełną zbroję Bożą, po to, byście mogli ostać się wobec zakusów diabła; gdyż nasza walka nie toczy się z krwią i ciałem, lecz ze zwierzchnościami, z władzami, z rządcami świata tej ciemności, z duchowymi [siłami] zła w [okręgach] naniebnych. Dlatego weźcie na siebie pełną zbroję Boga, abyście byli w stanie przeciwstawić się w dniu złym i po przezwyciężeniu wszystkiego ostać się. Kolejne wersety wymieniają poszczególne elementy tej zbroi, którymi są Chrystusowe wartości: prawda, sprawiedliwość, gotowość do głoszenia Ewangelii, wiara, świadomość zbawienia i Słowo Boże. Walka toczy się więc przede wszystkim o duszę i życie każdego wierzącego z osobna. Wszystkie wymienione powyżej elementy wskazują na to, do czego zwierzchności próbują popchnąć wierzących: do fałszu, niesprawiedliwości, tchórzostwa lub bierności, niewiary, potępienia i odrzucenia Słowa Bożego. Warto też zwrócić uwagę, że Paweł łączy tu zwierzchności i władze z Szatanem, określonym jako Diabeł (w. 11) i Zły (w. 16). Biorąc pod uwagę wszystko, co Paweł mówi o Szatanie w swoich listach (zob. artykuł o Szatanie), można wyciągnąć wniosek, że jest on przywódcą zbuntowanych zwierzchności i władz.

Ostatni fragment, w którym pojawiają się „potęgi”, daje nadzieję wierzącym zmagającym się z ciemnymi mocami. We fragmencie omówionym już w artykule poświęconym aniołom Paweł z całą stanowczością stwierdza: Gdyż jestem tego pewien, że ani śmierć, ani życie, ani aniołowie, ani zwierzchności, (…) ani moce, (…) ani żadne inne stworzenie nie zdoła nas odłączyć od miłości Bożej, która jest w Chrystusie Jezusie, naszym Panu (Rz 8:38). Nasz wróg jest potężny, ale Chrystus – jeszcze potężniejszy; jeśli chronimy się u Niego, nic nie może nas wydrzeć z rąk Jego i Jego Ojca (por. J 10:28-30).

Zwierzchności i władze = bogowie pogańscy?

Na koniec pozostaje jeszcze jedno ważne pytanie: skąd pochodzi Pawłowa koncepcja zwierzchności i władz? Gdzie należy szukać jej korzeni, jeśli terminy, którymi apostoł się posługuje, w kontekście bytów duchowych występują niezwykle rzadko, jeśli w ogóle – tak w Septuagincie, jak i w literaturze apokryficznej? Ronn Johnson w swojej rozprawie doktorskiej stawia tezę, że w nauczaniu na temat mrocznych potęg duchowych Paweł opiera się przede wszystkim na starotestamentowych koncepcjach zbuntowanych elohim (אֱלֹהִים) – bogów pogańskich, których Izraelici nie powinni byli czcić, ale których uznawali za realnych, i całkiem słusznie²⁰. Johnson zauważa: Poszukiwania Pawłowych potęg zasadniczo nie tyle opierają się na terminologii, co raczej na koncepcji lub idei²¹ oraz: …Paweł „wskrzesił” tych wrogich אֱלֹהִים [elohim] dla swoich greckojęzycznych odbiorców. Musiał być konkretny, jako że termin ἄγγελος [angelos, anioł] nabrałby zbyt szerokiego znaczenia, gdyby miał odnosić się do ogółu wszystkich istot boskich; w końcu wielu „dobrych” ἄγγελοι [angeloi, aniołów] pozostało wiernych Jahwe (…). Paweł (…) mówi o tych złych duchach, używając pojęć odnoszących się do ich tymczasowej roli („zwierzchności” i „władze”) zamiast tytułu, na który nie zasługują („bogowie”)²².

W utożsamianiu Pawłowych potęg ze zbuntowanymi bogami ze Starego Testamentu, którzy sprawowali władzę nad narodami pogańskimi, Johnson opiera się na czterech przesłankach²³. Po pierwsze, zauważa, że obydwie kategorie bytów – zwierzchności oraz bogowie – są istotami stworzonymi, zamieszkałymi w niebie i przeciwnymi Bogu oraz Jego ludowi. Po drugie, obydwie grupy pełnią tę samą rolę: kierują światem [narodami] nieznającym Boga, podczas gdy Boży lud – w Starym Testamencie Izrael, w Nowym Kościół – jest wyłączną własnością JHWH (warto sobie w tym miejscu przypomnieć, że według Pawła wyłączenie grzesznika z Kościoła oznacza przekazanie go Szatanowi – 1Kor 5:5; 1Tm 1:20). Po trzecie, obydwie grupy czeka ten sam los: nadchodzi dzień, kiedy Bóg osądzi je, położy kres ich władzy i uwolni od ich wpływu podporządkowany im do tej pory świat. W końcu, Johnson uważa, że same terminy określające zwierzchności i władze Paweł zaczerpnął z Dn 7:26-27, gdzie pierwotnie miały odnosić się również do niebiańskich istot duchowych inspirujących działanie ziemskich imperiów. Pomijając ostatni argument, co do zasadności którego autor niniejszego artykułu ma pewne wątpliwości, trudno w literaturze przedmiotu o silniejszą argumentację. Starotestamentowi bogowie nie zniknęli – dalej zasiedlają niebo i ziemię (1Kor 8:4-5), zwodząc narody i walcząc z ludem Bożym. Nadchodzi jednak ich koniec, a to za sprawą Chrystusa, który zwyciężył ich przez swój krzyż i zmartwychwstanie.

Zwierzchności i władze to już ostatnia omawiana w niniejszym cyklu kategoria bytów duchowych opisywanych przez Pawła. Jakie wnioski – na temat Pisma Świętego, Chrystusa i życia chrześcijańskiego – płyną z całej przeprowadzonej analizy? Tym zajmiemy się w kolejnym tekście.

1. Wszystkie fragmenty Pisma Świętego pochodzą z: Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Przymierza. Przekład dosłowny z języka hebrajskiego, aramejskiego i greckiego, z przypisami, Poznań 2019.
2. P. O’Brien, The Letter to the Ephesians, Grand Rapids 1999, s. 467.
3. Dictionary of Deities and Demons in the Bible, red. Bob Becking, Pieter van der Horst, Karel van der Toorn, Leiden 1999, s. 269.
4. Apokryfy Starego Testamentu, red. Ryszard Rubinkiewicz, Warszawa 2019, s. 155.
5. Tamże, s. 162
6. Dictionary of Deities and Demons in the Bible, s. 908.
7. Tamże, s. 262.
8. Apokryfy Starego Testamentu, s. 162.
9. Dictionary of Deities and Demons in the Bible, s. 865.
10. Tamże, s. 78-79.
11. Tamże. s, 124.
12. R. Johnson, The Old Testament Background for Paul’s Use of „Principalities and Powers”, Dallas 2004.
13. D. Moo, The Letters to the Colossians and to Philemon, Grand Rapids 2008, s. 196.
14. Tamże, s. 214.
15. Tamże.
16. Tamże, s. 215.
17. P. O’Brien, The Letter to the Ephesians, s. 245.
18. Tamże, s. 247-248.
19. C. Arnold, Powers of Darkness. Principalities & Powers in Paul’s Letters, Downers Grove 1992, s. 163.
20. Przedstawiona tutaj argumentacja opiera się na założeniach, które zostały omówione w artykule poświęconym bogom.
21. R. Johnson, The Old Testament Background…, s. 175.
22. Tamże, s. 184.
23. Tamże, 185-199.