Polikarp ze Smyrny a kanoniczność Księgi Tobiasza (cz. 1/2)

Jeden z obszarów niezgody między protestantami oraz katolikami stanowi kanon Starego Testamentu, a dokładniej problem statusu ksiąg nazywanych przez pierwszych apokryfami, a przez drugich księgami deuterokanonicznymi. Obie strony chętnie odwołują się do starożytnych świadectw w celu uwierzytelnienia wersji kanonu, którą uważają za najwłaściwszą. Chętnie czyni to także Gary Michuta, który w książce Why Catholic Bibles Are Bigger przytacza następujący fragment Listu do Kościoła w Filippi autorstwa Polikarpa ze Smyrny, jednego z Ojców Apostolskich¹:

Kiedy możecie czynić dobrze, nie zwlekajcie, bo „jałmużna wyzwala od śmierci”. „Wszyscy bądźcie poddani sobie nawzajem i zachowujcie się wśród pogan bez zarzutu, aby dzięki waszym dobrym uczynkom” (1 P 5:5, 2:12) i was samych chwalono i nie bluźniono z waszego powodu Panu. „A biada temu, kto sprawa, że inni bluźnią Pańskiemu Imieniu” (Iz 52:5). Uczcie zatem wszystkich mądrości, w jakiej i wy sami żyjecie.²

Według katolickiego apologety fraza jałmużna wyzwala od śmierci – ze spójnikiem bo albo bez niego – jest cytatem z Księgi Tobiasza (Tb) 4:10 lub 12:9, a to, że autor nie dokonuje rozróżnienia pomiędzy nią a przywoływanymi później ustępami z Pism Nowego i Starego Przymierza oznacza, iż uważał ją za część tego samego zbioru autorytatywnych tekstów ³. Michuta wyjaśnia również, dlaczego istotne jest ewentualne odniesienie się do Księgi Tobiasza akurat przez Polikarpa:

Św. Polikarp, który był biskupem kościoła w Smyrnie, zginął śmiercią męczeńską z ręki Rzymian ok. 157 r. po Chr. Ojciec z II w., Ireneusz z Lyonu, oświadcza, że Polikarp „został pouczony przez Apostołów, ale nawrócił się wraz z wieloma innymi dzięki tym, którzy widzieli naszego Pana” i umarł jako męczennik, „[z]awsze nauczał on tego, co przekazuje Kościół, tego, co jest samą tylko prawdą”. Skoro tak, to zastosowanie przez Polikarpa deuterokanonicznej Księgi Tobiasza jest szczególnie ważne, gdyż odzwierciedla ono praktykę Apostołów oraz pierwszych chrześcijan.⁴

Celem niniejszego artykułu jest ewaluacja powyższej katolickiej argumentacji z protestanckiej perspektywy. Zanim jednak przejdę do krytyki, konieczne jest przedstawienie struktury argumentacji, zwłaszcza że następujące po sobie sekcje artykułu będą korespondować z jej kolejnymi etapami. Składa się ona z trzech niezbędnych etapów, a jej skuteczność zależy od tego, czy wszystkie poniższe trzy tezy są prawdziwe:

(1) Tekst przywołany przez Polikarpa rzeczywiście jest cytatem z Księgi Tobiasza.
(2) Polikarp przypisuje przywołanemu tekstowi autorytet równy Pismu Świętemu.
(3) Stanowisko Polikarpa w tej sprawie jest świadectwem autentycznej tradycji apostolskiej.

Udowodnienie fałszywości którejś z tez lub wykazanie, iż któraś z nich jest nieprawdopodobna pozwala mi obalić argumentację lub przynajmniej poddać ją w wątpliwość. Ponadto warto wskazać na rzecz najoczywistszą, jednak być może niezauważaną, a dokładniej na ograniczone możliwości argumentacji – nawet gdyby uznać ją za poprawną, nie dowodziłaby wcale, że wszyscy Ojcowie Apostolscy uważali wszystkie apokryfy czy księgi deuterokanoniczne za właściwą część Biblii. Argumentacja dowodziłaby jedynie, że jako kanoniczna postrzegana była Księga Tobiasza – w dodatku byłoby to prawdą nie w przypadku całego grona Ojców Apostolskich, lecz tylko w przypadku Polikarpa.

Czy Polikarp na pewno zacytował Księgę Tobiasza?

Sprawa wydaje się być nieco skomplikowana na gruncie badań tekstualnych, tymczasem rzymskokatoliccy apologeci posługują się ustępem z dzieła Polikarpa na tyle instrumentalnie, że z niebywałą lekkością pomijają ten trudny problem. O ile Polikarp napisał swój List do Kościoła w Filippi w języku greckim, to nie dotrwał on w całości do naszych czasów w swoim oryginalnym języku. W całości zachował się jedynie w języku łacińskim i w przypadku 10:2 dysponujemy tylko łacińskim przekładem greckiego oryginału⁵:

Cum potestis benefacere, nolite differre, quia eleemosyna de morte liberat. Omnes vobis invicem subiecti estote, conversationem vestram irreprehensibilem habentes in gentibus, ut ex bonis operibus vestris et nos laudem accipiatis et dominus in vobis non blasphemetur.⁶

Łacińska wersja frazy bo jałmużna wyzwala od śmierci to quia eleemosyna de morte liberat ⁷. Istnieje możliwość, że Polikarp nie zacytował tutaj wcale Tb 4:10 lub 12:9, lecz Prz 10:2 w wersji LXX. Interesująca nas fraza w Tb 4:10 w Biblii Tysiąclecia to ponieważ jałmużna wybawia od śmierci, w Septuagincie tymczasem διότι ἐλεημοσύνη ἐκ θανάτου ῥύεται (dioti eleemosyne ek thanatou ryetai)⁸. Korespondująca fraza z Tb 12:9 w Biblii Tysięclecia to [j]ałmużna uwalnia od śmierci, a w Septuagincie ἐλεημοσύνη γὰρ ἐκ θανάτου ῥύεται (eleemosyne gar ek thanatou ryetai)⁹. W końcu w Prz 10:2 w tej samej polskiej Biblii wybrzmiewa lecz sprawiedliwość wyrywa ze śmierci, w Septuagincie δικαιοσύνη δὲ ῥύσεται ἐκ θανάτου (dikaiosyne de rysetai ek thanatou)¹⁰. Jedyna naprawdę istotna różnica to ta pomiędzy słowami ἐλεημοσύνη (eleemosyne) w Tb 4:10 i 12:9 oraz δικαιοσύνη (dikaiosyne) w Prz 10:2. Jeśli tylko kontekst na to zezwala, rzeczowniki te mogą być używane synonimicznie, ponieważ jałmużna jest formą sprawiedliwości i sprawiedliwym uczynkiem¹¹.

Rozstrzygnięcie, czy intencją Polikarpa było przywołanie w tym miejscu Tb 4:10, 12:9, czy Prz 10:2 jest problematyczne z uwagi na fakt, że nie mamy dostępu do oryginalnej wersji językowej Listu do Kościoła w Filippi Polikarpa, a 10:2 poznajemy wyłącznie za pośrednictwem późnych, bo pochodzących dopiero z XI-XV w. łacińskich manuskryptów¹². Spisany w II w. i już niedostępny nam oryginał od pierwszych kopii z XI w. dzieli więc około milenium. Ponadto do pokonania mamy nie tylko barierę czasową, ale i językową. Nie wiemy bowiem, na ile wiernie i precyzyjnie rękopisy łacińskie przekazują nam to, co zawierało się w oryginalnym tekście greckim w 10:2. Clayton N. Jefford tak ocenia jakość łacińskiego świadectwa na rzecz Listu do Kościoła w Filippi:

Chociaż tekst pochodzi z antycznego źródła, stanowi głównie kombinację luźnych parafraz i stąd nie wydaje się być szczególnie wiernym świadkiem oryginalnego tekstu greckiego.¹³

J. B. Lightfoot napisał z kolei:

Tłumaczenie jest czasami bardzo swobodne, a tekst grecki, na podstawie którego zostało dokonane, nie był wolny od błędów. Co więcej, tekst samej wersji [łacińskiej] nie został nam przekazany niezanieczyszczony.¹⁴

O ile w przypadku tłumacza jest dość prawdopodobne, że jego intencją było nawiązanie w tym miejscu do Tb 4:10 lub 12:9, to Polikarp wciąż mógł zacytować zarówno Tb 4:10 czy 12:9, jak i Prz 10:2 w wersji Septuaginty. Wszystko zależy więc od wierności tłumacza i tego, czy tłumacz znalazł się pod wpływem Tb 4:10 albo 12:9, aby widzieć u Polikarpa odniesienie raczej do Tb 4:10 lub 12:9 niż do Prz 10:2, czy wręcz przeciwnie¹⁵.

Co więcej, możemy mieć tutaj styczność nie tyle z cytatem ze źródła o charakterze literackim, co raczej o charakterze oralnym. Martin Hengel twierdzi, iż istnieje możliwość, że w 10:2 nie mamy do czynienia stricte z cytatem wywiedzionym z Księgi Tobiasza, ale pewnym podstawowym nakazem moralnym, zapisanym zarówno w Tb 4:10 lub 12:9, jak i w Liście do Kościoła w Filippi 10:2¹⁶. Okazałoby się zatem, iż Polikarp nie zacytował Księgi Tobiasza, lecz autorzy obu tekstów czerpali ze wspólnego źródła ustnej tradycji.

Aby przeczytać drugą część, kliknij tutaj.

1. G. Michuta, Why Catholic Bibles Are Bigger, El Cajon 2017, s. 86.
2. Polikarp ze Smyrny, List do Kościoła w Filippi 10:2-3, w: Pierwsi Świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, red. Włodzimierz Zega, Kraków 2010, s. 160; sigla biblijne zostały dodane przez autora artykułu.
3. G. Michuta, Why Catholic Bibles…, s. 86-87; przekład własny z języka angielskiego.
4. Tamże, s. 86; przekład własny z języka angielskiego.
5. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, Warszawa 1990, s. 114.
6. Polikarp ze Smyrny, ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΦΙΛΙΠΠΗΣΙΟΥΣ 10:2, w: The Apostolic Fathers: Greek Texts and English Translations, red. M. W. Holmes, Grand Rapids 2007, s. 290, 292.
7. Tamże, s. 290.
8. Tb 4:10, w: Biblia Tysiąclecia; Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. V, Poznań 2000; Tb 4:10, w: Septuaginta: Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, red. A. Rahlfs, R. Hanhart, Stuttgart 2006.
9. Tb 12:9, w: Biblia Tysiąclecia; Pismo Święte…; Tb 12:9, w: Septuaginta…
10. Prz 10:2, w: Biblia Tysiąclecia; Pismo Święte…; Prz 10:2, w: Septuaginta…
11. δικαιοσύνη, ης, ἡ, w: A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature (BDAG), red. F. W. Danker, W. Bauer, Chicago, London 2000, s. 248; δικαιοσύνη, ης; ἐλεημοσύνη, ης, w: Greek-English Lexicon of the New Testament: Based on Semantic Domains (Louw & Nida), t. 1, red. J. P. Louw, E. A. Nida, New York 1989, s. 569.
12. B. Gleede, Parabiblica Latina: Studien zu den griechisch-lateinischen Übersetzungen parabiblischer Literatur unterbesonderer Berücksichtigung der apostolischen Väter, Leiden, Boston 2016, s. 364.
13. C. N. Jefford, Reading the Apostolic Fathers: A Student’s Introduction, Grand Rapids 2012, s. 74; przekład własny z języka angielskiego.
14. J. B. Lightfoot, The Apostolic Fathers, t. 1, cz. 2, London, New York 1889, s. 551; przekład własny z języka angielskiego; treść zawarta w nawiasie kwadratowym została dodana przez autora artykułu.
15. K. Berding, Polycarp and Paul: An Analysis of Their Literary and Theological Relationship in Light of Polycarp’s Use of Biblical and Extra-Biblical Literature, Leiden, Boston, Köln 2002, s. 104-105.
16. M. Hengel, The Septuagint as Christian Scripture: Its Prehistory and the Problem of Its Canon, Edinburgh, New York 2002, s. 116; przekład własny z języka angielskiego.