Dzień ukrzyżowania Jezusa: czy Jan przeczy synoptykom?

Istnienie czterech kanonicznych Ewangelii jest wielkim błogosławieństwem dla Kościoła. Dzięki temu mamy cztery różne spojrzenia na życie oraz nauczanie Jezusa Chrystusa, które wzajemnie się uzupełniają i ubogacają. Każdy ewangelista dokonał jakiegoś wyboru oraz aranżacji materiału, który ma za zadanie podkreślenie tych aspektów służby naszego Pana, które uznał za szczególnie ważne. Chociaż Ewangelie opisują te same wydarzenia, to czytając każdą z nich możemy spojrzeć na Jezusa nieco inaczej, odkrywając go na nowo. 

Jednocześnie jednak istnienie czterech różnych Ewangelii prowokuje do zestawiania ich ze sobą oraz prób harmonizacji. Owe próby nastręczają różnego rodzaju trudności, które prowokują do stawiania pytań o nieomylność Pisma Świętego oraz historyczną wiarygodność ewangelicznych przekazów. W tym tekście chciałbym przedstawić jeden z problemów, które są często podnoszone w tym kontekście: czy Pan Jezus według Ewangelii Jana został ukrzyżowany innego dnia niż według Ewangelii synoptycznych?

Zarysowanie problemu

Ewangelie synoptyczne wydają się przedstawiać ostatnią wieczerzę jako ucztę sederową, podczas której spożywany był baranek paschalny. Na przykład u Marka Jezus wysyła uczniów w dniu, kiedy zabijano baranka paschalnego, żeby przygotowali wieczerzę paschalną (Mk 14:12 por. Mk 14:14.16, Mt 26:17.19, Łk 22:7-8). Zgodnie z ich chronologią Jezus zostałby zatem zabity nazajutrz 15 dnia miesiąca nisan¹.

Jednak kilka fragmentów w Ewangelii Jana wydaje się wskazywać, że ostatnia wieczerza została spożyta nie w czwartek wieczorem, ale w środę, a Jezus został ukrzyżowany przed ucztą sederową – w dniu, kiedy zabijano baranka paschalnego. Jana 13:1 rozpoczyna się od słów przed świętem Paschy, co jest często rozumiane jako nagłówek całego dyskursu z Jana 13-17. Skoro ostatnia wieczerza odbywa się przed Paschą, to nie może być ucztą sederową. Dalej czytamy, że Jezus odsyła Judasza po wieczerzy (13:27-29), co uczniowie interpretują jako posłanie, żeby zakupił coś na święto – zapewne na ucztę sederową następnego dnia. W Jana 18:28 czytamy, że przywódcy żydowscy nie wchodzą za Jezusem do pretorium, ponieważ nie chcą się zanieczyścić rytualnie przed wieczerzą paschalną. Wreszcie Jana 19:14 mówi o dniu przygotowania Paschy, co zdaje się potwierdzać, że ukrzyżowanie u Jana poprzedza ucztę sederową.

Co zrobić z tą pozorną sprzecznością chronologii Ewangelii Jana oraz synoptyków? Niektórzy wskazują, że Jan mógł przesunąć ukrzyżowanie Jezusa z dnia po uczcie sederowej na dzień, kiedy zabijano baranka paschalnego, żeby podkreślić symbolikę jego śmierci – Jezus jest nowym barankiem paschalnym². Inni uważają, że Jezus przestrzegał odmiennego kalendarza niż władze świątynne i zjadł posiłek paschalny dzień wcześniej. To rozwiązanie – chociaż z pozoru atrakcyjne – jest jednak raczej problematyczne. Po pierwsze nie ma wielu dowodów na istnienie takiej różnicy w kalendarzach, a po drugie jest wątpliwe, żeby na terenie samej Jerozolimy celebrowano paschę według dwóch odmiennych kalendarzy³. Moim zdaniem istnieje jednak dużo prostsze rozwiązanie tego problemu. W dalszej części niniejszego artykułu postaram się pokazać, że uważna lektura Ewangelii Jana dowodzi, że w istocie jej chronologia jest w tym względzie zgodna z chronologią synoptyków⁴.

Proponowane rozwiązanie problemu

Zacznijmy od Jana 13:1. Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby uznać słowa przed świętem Paschy nie za nagłówek Jana 13-17, ale wyłącznie epizodu z obmyciem nóg, który ma miejsce tuż przed wieczerzą paschalną⁵. Rozpoczynające kolejny werset słowa podczas wieczerzy można wtedy przetłumaczyć kiedy była właśnie podawana wieczerza⁶.

Podobnie pozorna okazuje się trudność z Jana 13:27-29. Słowo Pascha było używane nie tylko w odniesieniu do samej uczty sederowej, ale też szerzej w odniesieniu do całego tygodnia przaśników (zob. Łk 22:1). Zatem uczniowie mogą przypuszczać, że Jezus wysyła Judasza, aby kupił coś na kolejne posiłki świąteczne. Gdyby chodziło o zakupy na wieczerzę sederową, to nasuwa się pytanie, czemu Judasz miałby je robić wieczorem, skoro miałby na to cały kolejny dzień? Podobnie niezrozumiałe jest, czemu miałby iść rozdawać jałmużnę wieczorem, skoro mógł to zrobić kolejnego dnia. Jednak jeżeli wieczerza odbywa się w wieczór sederowy, to dawanie jałmużny było wtedy wręcz nakazane i bramy świątyni były specjalnie otwarte dla żebraków przychodzących po datki⁷.

Jana 18:28 po bliższym zbadaniu wydaje się wręcz świadczyć przeciwko hipotezie, że Jezus został ukrzyżowany w dzień zabijania baranków paschalnych. Przywódcy żydowscy boją się nieczystości rytualnej, ponieważ chcą spożyć Paschę. Jednak zanieczyszczenie rytualne zaciągnięte w ten sposób zakończyłoby się po zmierzchu i nie stałoby na przeszkodzie w spożyciu uczty sederowej⁸. Obawa przywódców jest bardziej zrozumiała, jeżeli chodzi o inny posiłek w tygodniu paschalnym, na przykład poranną ofiarę świąteczną⁹.

Wreszcie pozostaje słowo paraskeue z Jana 19:14, które Biblia Warszawska tłumaczy jako dzień przygotowania Paschy. Jednak słowo paraskeue (παρασκευή) w Ewangeliach synoptycznych nieodmiennie oznacza dzień przygotowania do sabatu (Mt 27:62, Mk 15:42, Łk 23:54). Sam Jan dalej wydaje się sugerować, że jest to dzień przed sabatem (J 19:31.42). Zatem lepszym rozwiązaniem wydaje się rozumienie frazy paraskeue tou pascha (παρασκευὴ τοῦ πάσχα) jako dzień przygotowania [do sabatu w tygodniu] paschy, a nie dzień przygotowania do paschy¹⁰. Literatura wczesnochrześcijańska pokazuje, że słowo paraskeue (παρασκευή) stało się wręcz technicznym terminem oznaczającym piątek i tak jest np. używane w Didache 8.1 oraz Męczeństwie Polikarpa 7.1. 

Podsumowanie

Jak starałem się pokazać, uważna lektura Ewangelii Jana nie prowadzi do wniosku, że jej chronologia w kwestii dnia ukrzyżowania Jezusa jest sprzeczna z narracją synoptyków. Argumenty za tym, że w czwartej Ewangelii Pan Jezus został ukrzyżowany w dniu, kiedy zabijano baranka paschalnego, po bliższym przyjrzeniu okazują się nieprzekonujące. Myślę, że kryje się za tym pewna lekcja dla nas – nie należy zbyt szybko wyciągać wniosku, że chronologia Ewangelii jest sprzeczna. Wyjaśnienia teologiczne (Jan chce podkreślić, że Jezus jest barankiem Bożym i umieszcza ukrzyżowanie w dniu, kiedy zabijano baranka) mogą być atrakcyjne, ale moim zdaniem zbyt łatwo przechodzą na porządek dzienny z domniemaną nieścisłością historyczną pomiędzy Janem i synoptykami. Tymczasem uważna lektura tekstu ujawnia, że takie odczytanie nie jest ani konieczne, ani nawet najmniej problematyczne.

1. Żydzi uznawali za początek dnia zachód słońca. Zatem baranek paschalny był zabijany 14 dnia miesiąca nisan, ale spożywany po zachodzie słońca, czyli już 15 dnia miesiąca nisan.
2. C. Keener, The Gospel of John, Peabody 2003, t. 2, s. 1100.
3. C. Keener, The Gospel of John, s. 1100-1101, zob. też: C. Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels, Downers Grove 2007, s. 222 oraz D.A. Carson, The Gospel According to John, Grand Rapids 1991, s. 457.
4. Chronologia, którą przedstawiam, jest postulowana przez Craiga Blomberga oraz D. A. Carsona: C. Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels, s. 221-229 oraz D. A. Carson, The Gospel According to John, s. 445-458.
5. D. A. Carson, The Gospel According to John, s. 40 oraz C. Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels, s. 223.
6. Z wersetem tym wiąże się problem tekstualny: część manuskryptów ma tu formę aorystu (γενομένου genomenou) a część praesensu (γινεμένου ginemenou). Praesens na ogół tłumaczy się podczas wieczerzy, podczas gdy aoryst mógłby oznaczać, że wieczerza ma się ku końcowi. Jednak D. A. Carson wskazuje, że praesens można też rozumieć jako wieczerza była podawana, natomiast aoryst można też przetłumaczyć wieczerza została właśnie podana (D. A. Carson, The Gospel According to John, s. 469). 
7. C. Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels, s. 224. O zwyczaju pozostawiania bram świątyni otwartych w wieczór sederowy pisze Józef Flawiusz, Starożytności żydowskie 18.2.2.
8. C. Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels, s. 224, zob. też: Kpł 15:1-11.
9. D. A. Carson, The Gospel According to John, s. 589.
10. Zob. D. A. Carson, The Gospel According to John, s. 603, C. Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels, s. 224 oraz A. J. B. Higgins, The Origins of the Eucharist, “New Testament Studies” 1955, nr 1, t. 3, 1955, s. 200-09.