Byty duchowe w listach Pawła #2: Bogowie

W drugim artykule z serii poświęconej światu duchowemu w listach apostoła Pawła przyjrzymy się kwestii bogów. Wielu czytelników może się już w tym miejscu zdziwić – czy chrześcijaństwo nie jest religią monoteistyczną, a więc głoszącą istnienie jedynego Boga Stwórcy? A jednak w pismach Pawła słowo theos (θεός) pięć razy pojawia się w odniesieniu do innych bytów duchowych. By zrozumieć, co w tych pięciu przypadkach apostoł ma na myśli, należy uważnie przyjrzeć się temu, co na temat bogów jako realnie istniejących bytów ma do powiedzenia Stary Testament.

Boska rada

Podobnie jak greckie theos, tak też w Starym Testamencie hebrajskie słowo elohim (אֱלֹהִים, liczba mnoga) odnosi się w pierwszej kolejności do jedynego Boga Stwórcy, JHWH. Jednak oprócz tego używa się go na określenie wielu innych bytów duchowych. Niezwykle ważna jest w tym kontekście występująca w różnych miejscach Starego Testamentu koncepcja „boskiej rady”, to znaczy zgromadzenia bytów duchowych stworzonych przez JHWH i Mu podporządkowanych, lecz zarazem uczestniczących w Jego rządach nad światem¹. Jednym z fragmentów, w których widać tę koncepcję wyraźnie, jest Ps 89:6-8: Tak, JHWH, niebiosa sławią Twoje cuda, a Twoją wierność – w zgromadzeniu świętych. Bo kto na obłoku jest równy JHWH [i] podobny JHWH pośród synów Bożych? Bóg budzący lęk przebywa w Radzie świętych, większy i groźniejszy nad wszystkich wokół Niego². Zwróćmy uwagę na paralelizm między niebiosami a zgromadzeniem świętych oraz między słowami na obłoku a pośród synów Bożych. Wyraźnie więc jest tu zarysowana koncepcja bytów niebieskich gromadzących się jako rada wokół JHWH; jednocześnie tekst ten z całą mocą podkreśla, że JHWH stanowi klasę samą w sobie, nie jest po prostu jednym z wielu. Ta sama koncepcja występuje w Ps 82:1,6: Bóg powstaje w zgromadzeniu Bożym, sądzi pośród bogów (…) Ja zaś powiedziałem: Wy jesteście bogami, wy wszyscy – synami Najwyższego. Słowo elohim jest w Starym Testamencie używane również między innymi na określenie bogów pogańskich (np. 1Krl 11:33), a także duchów zmarłych (1Sm 28:13).

Ani koncepcja boskiej rady, ani określanie innych bytów za pomocą słowa elohim nie oznacza jednak, że należy uznać autorów Starego Testamentu za politeistów czy choćby henoteistów³. Posługując się współczesnym językiem, można by powiedzieć, że utrzymywali oni istnienie wielu bogów, ale tylko jednego Boga. JHWH jako jedyny był Stwórcą – wiecznym, wszechmocnym, wszechwiedzącym – zaś inni „bogowie” byli tylko stworzeniami, choć, z punktu widzenia człowieka, potężnymi⁴. Należy również odrzucić tezę, jakoby Stary Testament był świadectwem stopniowego przechodzenia Izraelitów od politeizmu przez henoteizm do monoteizmu. Po pierwsze, jak już powiedziano, w całej Biblii hebrajskiej widać wyraźne rozróżnienie, jakie jej autorzy czynią pomiędzy JHWH a innymi elohim. Po drugie zaś, uważne studium zarówno słownictwa używanego w Septuagincie, jak i w pismach z Qumran, pokazuje, że koncepcja istnienia wielu bogów miała się wśród Żydów dobrze pomimo upływających wieków. Choć w ośmiu miejscach w Starym Testamencie Septuaginta zastępuje bogów słowem aniołowie, to jest zdecydowanie więcej fragmentów, w których hebrajskie elohim zostało oddane za pomocą greckiego theoi (np. w Wj 18:11; Pwt 29:25; 1Sm 28:13; Ps 82:1; Ps 86:8; Ps 97:9…). Również w pismach z Qumran można znaleźć prawie 180 fragmentów, które mówią o istnieniu wielu bogów, i nigdzie nie są oni przedstawiani w złym świetle; przeciwnie – oddają Bogu chwałę w Jego niebiańskiej świątyni⁵.

Zbuntowani bogowie pogan

Biblia pokazuje, że przynajmniej niektórzy spośród wzmiankowanych w Starym Testamencie bogów, członków boskiej rady, okazali się niewierni JHWH. Najlepszym tego dowodem jest cytowany tu już Psalm 82, gdzie Bóg sprawuje sąd nad bogami, którzy rozstrzygają niesprawiedliwie (w. 2), nie wiedzą i nie pojmują, w ciemności się poruszają (w. 5). Dlatego zostaje nad nimi ogłoszony wyrok: jak człowiek pomrzecie i upadniecie – jak każdy z książąt (w. 7). Bardzo ciekawy jest ostatni werset psalmu: Powstań, Boże! Osądź ziemię, gdyż Ty możesz rozdzielać dziedzictwo pośród wszystkich narodów (w. 8), co można przetłumaczyć również jako: Ponieważ Twoim dziedzictwem są wszystkie narody⁶. Słowa te stanowią jakby wezwanie do JHWH, by „wziął sprawy w swoje ręce” i osądził ziemię; ma do tego prawo, ponieważ Jego dziedzictwem są wszystkie narody. Sugeruje to, że sądzeni przez Niego bogowie są postawieni ponad narodami pogańskimi.

Inne fragmenty Starego Testamentu potwierdzają tę interpretację. W Pwt 29:25 tak opisywane jest odstępstwo Izraelitów: Poszli zaś i służyli innym bogom i kłaniali się im, bogom, których nie znali i których im nie przydzielił. Sugeruje to, że inni bogowie zostali przydzieleni innym narodom. Jeszcze ciekawszy tekst znajduje się w Pwt 32:8: Gdy Najwyższy przydzielał dziedzictwa narodom, gdy rozdzielał synów ludzkich, już wtedy ustalał granice ludów według liczby synów Boga⁷. Podobnie jak w Psalmie 82, pojawiają się tutaj postacie synów Boga (Ps 82: bogów, synów Najwyższego), jak i motyw dziedzictwa. Następny werset, Pwt 32:9, dodaje: Tak! Działem JHWH jest Jego lud, Jakub sznurem Jego dziedzictwa. W naturalny sposób z tekstu można więc wyciągnąć wniosek, że inne narody są dziedzictwem i działem synów Boga, których można utożsamić z bogami z Psalmu 82. Większość komentatorów uważa, że wspomniane w Pwt 32:8 rozdzielanie synów ludzkich odnosi się do Rdz 10-11⁸, gdzie Bóg osądził buntującą się przeciwko Niemu zjednoczoną ludzkość, zaś Jego uwaga przeniosła się, począwszy od Rdz 12, na konkretnego człowieka, Abrama, i jego rodzinę, od której wywodzi się naród izraelski.

Można w tym momencie dokonać pewnego podsumowania. Stary Testament ukazuje ideę boskiej rady, zgromadzenia bytów duchowych stworzonych przez JHWH po to, by miały udział w sprawowanej przez Niego władzy. Członkowie tej rady określani są czasem mianem bogów. Przynajmniej część z nich została wyznaczona do kierowania narodami pogańskimi, podczas gdy Izrael został wybrany jako wyłączna własność JHWH. Jednak w nieokreślonych w Biblii okolicznościach bogowie narodów przestali być wierni JHWH i zapragnęli czci dla siebie (choć jest również możliwe, że narody pogańskie zostały poddane ich władzy już po ich upadku, co czyniłoby Boży sąd nad narodami jeszcze surowszym), co między innymi wyjaśnia, kim są wymienieni w Dn 10 książęta Persji i Grecji. Dlatego w Starym Testamencie pojawia się nadzieja, a także zapowiedzi samego JHWH, że osądzi On upadłych bogów i ostatecznie odzyska wszystkie narody jako swoje dziedzictwo (zob. np. Iz 24:21: I stanie się w tym dniu, że nawiedzi JHWH zastęp wysoki na wysokości i królów ziemi na ziemi).

Bogowie w listach Pawła

U Pawła słowo bóg lub bogowie pojawia się pięć razy, z czego pierwsze trzy – w jednym miejscu, 1Kor 8:4-6: Jeśli więc chodzi o pokarmy ofiarowane bóstwom, wiemy, że nie ma na świecie ani jednego bóstwa i nie ma żadnego innego boga oprócz Jednego. I chociaż są tak zwani bogowie, czy to w niebie, czy na ziemi – jak też jest wielu bogów i wielu panów – to jednak: Dla nas jest tylko jeden Bóg Ojciec, z którego wszystko – i my dla Niego, oraz jeden Pan, Jezus Chrystus, przez którego wszystko – i my przez Niego. Zwróćmy uwagę, że Paweł w tym fragmencie ani trochę nie odchodzi od starotestamentowej koncepcji bogów. Gdyby chciał zaprzeczyć istnieniu bogów pogańskich, mógłby po prostu napisać: Jeśli więc chodzi o pokarmy ofiarowane bóstwom, wiemy, że nie ma na świecie ani jednego bóstwa i nie ma żadnego innego boga oprócz Jednego. Jest tylko jeden Bóg Ojciec…. Dodaje jednak: I chociaż są tak zwani bogowie, czy to w niebie, czy na ziemi – jak też jest wielu bogów i wielu panów – to jednak: Dla nas jest tylko jeden Bóg Ojciec…. Opisuje ich jako tak zwanych bogów, ponieważ boskość tak naprawdę można przypisywać tylko Bogu Stwórcy. Są oni jednak realnie istniejącymi bytami, tak samo jak Bóg Ojciec; to właśnie sugerują słowa dla nas jest tylko jeden Bóg – inni wprawdzie istnieją, jednak dla wierzących w Chrystusa nie mają żadnego znaczenia. Warto również zauważyć, że część bogów Paweł umieszcza w niebie – zgodnie z tym, jak opisywał ich Stary Testament (zob. Iz 24:21) – co stanowi kolejny argument za tym, że nie są oni po prostu ziemskimi przywódcami, którzy uważają się za bogów, czy owocami wyobraźni pogan.

Drugi fragment, w którym słowo bóg pojawia się w określonym na początku artykułu znaczeniu, to 2Kor 4:4. Ponieważ jednak odnosi się on do Szatana, zostanie omówiony w tekście poświęconym właśnie jemu.

W końcu, Paweł mówi o bogach w Ga 4:8: Wprawdzie kiedyś, gdy nie znaliście Boga, służyliście tym, którzy z natury nie są bogami. Raz jeszcze zwróćmy uwagę, że Paweł nie odmawia pogańskim bogom istnienia, lecz prawdziwej boskości, którą można przypisać jedynie Bogu Stwórcy.

Choć to już wszystkie miejsca, w których Paweł używa słów bóg lub bogowie w odniesieniu do bytów innych niż Ten, który nas wybrał i zbawił, to jednak starotestamentowa koncepcja zbuntowanych członków boskiego zgromadzenia wpłynęła na treść jego listów o wiele bardziej, niż mogłoby się wydawać. Fundament, który położyliśmy w ramach tego artykułu, okaże się niezbędny do zrozumienia Pawłowej idei zwierzchności i władz, które Chrystus pokonał przez swoją śmierć na krzyżu. Poświęcimy im oddzielny tekst – tymczasem w kolejnym artykule przyjrzymy się temu, co apostoł pisał na temat Szatana.

1. M. Heiser, Angels. What the Bible Really Says About God’s Heavenly Host, Bellingham 2018, wersja EPUB, s. 18.
2. Wszystkie fragmenty Pisma Świętego pochodzą z: Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Przymierza. Przekład dosłowny z języka hebrajskiego, aramejskiego i greckiego, z przypisami, Poznań 2019.
3. Religie henoteistyczne oddają cześć jednemu bóstwu, nie zaprzeczając jednak istnieniu innych.
4. M. Heiser, Angels…, s. 19.
5. Tamże, s. 44-45.
6. Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Przymierza. Przekład dosłowny…, s. 847.
7. W tekście masoreckim: według liczby synów Izraela. Na temat dyskusji, który wariant jest oryginalny, zob.: R. Johnson, The Old Testament Background for Paul’s Use of „Principalities and Powers”, Dallas 2004, s. 99-100.
8. Tamże.